De koning spreekt

Een redenaar als Obama is hij (nog) niet, onze koning Filip. Toch was zijn jaarlijkse toespraak tot de 'gestelde lichamen' inhoudelijk alvast een schot in de roos. En voer voor analyse door de Schrijf.be-speechschrijvers.

Royalist of niet, eens of oneens met het regeringsbeleid: daarover gaat dit stuk niet. (En – oproep! – hopelijk ook de blogreacties niet). Wel over de vraag: wat geeft deze toespraak zijn impact?

 

Toespraak van de koning mét ruggengraat

Beluister de volledige speech

Geen sterke speech zonder sterke structuur: met 'handvatten' voor de toehoorder. Waaraan die zich kan vastklampen om het betoog stap voor stap te volgen. Noem het de wegwijzers van de redenaar.

De koning – nu ja: zijn tekstschrijver – koos voor een 'gouwe ouwe': de regel van drie. Net zoals zijn medeburgers ooit kozen voor vorst, voor vrijheid en voor recht. Want wilt u dat een boodschap blijft hangen? Hak ze dan in drie stukken. Geen twee, geen vier, maar drie.

Speechen volgens de regel van drie

De koning schetst de toestand van zijn land in drie delen: probleem, oplossing en uitwerking. 

Het actuele probleem? "Terroristen die ons uit elkaar willen spelen." De oplossing? Niet meegaan in de spiraal van geweld, maar voluit blijven gaan voor onze waarden. Tot daar de theorie. In het derde deel volgen de praktisch implicaties hiervan voor de staat. En dus voor de toehoorders, want dat zijn de beleidsmakers en machtsbekleders.

Dat derde deel is te lang en te belangrijk om niet op te delen. De truc? Wat dacht u van de regel van drie? Wat de koning ook letterlijk aankondigt: "We moeten ons toeleggen op enkele essentiële doelstellingen van de Staat. Ik wil er graag drie noemen." Waarna hij ze elk keurig inleidt met 'ten eerste', 'ten tweede' en 'ten slotte'.

Zeg-zeg-zeg

Denkt u dat toehoorders zelf de essentie uit een speech destilleren? Vergeet het: zij zijn lui. Dus past de spreker daaraan een mouw, door zijn kernboodschap te herhalen. Hij zegt wat hij gaat zeggen, hij zegt het, en hij zegt wat hij gezegd heeft. Zeg-zeg-zeg.

Dat doet de koning dus ook. Hij zegt wat hij gaat zeggen:

"De Staat moet zijn inwoners een veerkrachtige, inclusieve en stimulerende leefwereld bieden."

Vervolgens herhaalt hij bij de start van het eerste deel 'veerkrachtig', en in het derde deel 'stimulerend'. Jammer dat hij dat niet doet voor het 'inclusieve' deel. Daar neemt hij zijn toevlucht tot verwante woorden zoals 'billijk', 'rechtvaardig' en 'compenserend'. En dat is verwarrend.

De 'zeg wat je gezegd hebt' slaat hij helemaal in de wind. Een gemiste kans om de drie speerpunten van de concrete aanpak er nogmaals in te drammen voor hij afrondt. En dat hoeft niet complexer te zijn dan:

"Veerkrachtig, inclusief en stimulerend: dát moeten dus drie doelstellingen van de overheden zijn. (pauze, en dan traag, en met nadruk:) Veerkrachtig, inclusief en stimulerend."

Afsluiten in stijl

De koning sluit af zoals het hoort: door de kern van zijn betoog te herhalen: probleem, oplossing en uitwerking. Of toch niet: hij speelt het slimmer. Door nu níét meer te spreken over het probleem: hij richt de blik op morgen, zonder nog om te kijken naar gisteren. Geen woord meer over het terrorisme, dus. Alleen nog deel twee en drie: "de waarden die ons nauw aan het hart liggen" nodigen uit om te "volharden in het streven naar uitmuntendheid voor de Staat".

Zijn allerlaatste zin balt perfect zijn visie op de taak van de overheden samen – en dus die van de regering die hem dekt: "Ik wens u een succesvol jaar toe, ten dienste van alle Belgen." Een heilwens van de plichtsbewuste koning Filip.

Speechen met oneliners voor social media

Obama's speechschrijvers gaven het enkele weken geleden altoe: zij werken naar mini-climaxen in de vorm van een oneliner. Want díé halen Twitter, met zijn maximum van 140 tekens. Ook de koning had er een paar in petto, waarvan de eerste élke krantenkop werd:

• "De terroristen hebben ons uit elkaar willen spelen. In die val zijn we niet getrapt."
• "Het Belgisch Staatsblad heeft opnieuw zijn eigen paginarecord gebroken." 
• "We struikelen nog altijd over een inflatie aan reglementeringen."

Koning Filip spreekt tot de verbeelding

We hebben er lang op moeten wachten, maar het plastische taalgebruik heeft eindelijk zijn intrede gedaan aan het hof. Met een koning die letterlijk tot de verbeelding spreekt met plastische werkwoorden:

• uit elkaar spelen
• in de val trappen
• door elkaar schudden
• struikelen over
• wortelen in

Het doet déúgd, dat werken met werkwoorden. En ook een pleonasme is de koning niet vreemd met "De Staat mag de burger niet opsluiten in een eng en strak keurslijf." Alsof er andere keurslijven bestaan ...

Toch overdrijft de koning niet met zijn plastische taalgebruik. Integendeel: de occasionele breedsprakerigheid van zijn vader, Albert II, maakt plaats voor een nieuwe zakelijkheid. Oef.

Zinslengte: Frans versus Nederlands

De zinslengte laat soms nog te wensen over. Doe zelf maar eens de Spreektest. In zijn moedertaal heeft Philippe hier geen moeite mee. Maar in het Nederlands speelt het hem wel parten: hij hapert of aarzelt te vaak wanneer hij op een bijzin botst. Of wanneer hij reikhalzend uitkijkt naar een scheidbaar deel van een werkwoord dat het hek van een zin sluit. Op dat moment neemt hij zijn toevlucht tot het scanderen – en dan nog tergend langzaam.

Als speechschrijver moet je hiervoor beducht zijn. Ik zou alvast in de Nederlandse vertaling de schaar hebben gezet in de zinslengte. Zodat de koning weer grip krijgt op de inhoud. En zich daardoor comfortabel genoeg voelt om ook in een 'vreemde' taal te spelen met ritme, intonatie en volumevariatie.

Onbenutte retorische kansen

Is er nog meer ruimte voor verbetering? Natuurlijk, want het retorische arsenaal blijft onderbenut. Korte vraagjes blijven de grote afwezige. Jammer, want ze zijn voor de spreker het gereedschap bij uitstek om zijn toehoorders bij de les te houden.

Ook de truc van het herhalen van hetzelfde woord bij – meestal drie – opeenvolgende zinnen, blijft in de kast. Waaruit Obama hem voor élk van zijn speeches haalt.

De politie kán soms snel reageren

Een uitschuiver van formaat is de inlassing van een twijfelwerkwoord waar je dat het minst zou verwachten. Wat voor zin heeft het je eigen standpunt meteen zelf onderuit te halen:

"De politieacties om nieuwe aanslagen te voorkomen, hebben aangetoond dat we snel en doeltreffend kunnen reageren."

Ik interpreteer dat als: een toevalstreffer, dus. Want als we dat kunnen, waarom doen we het dan niet altijd? Remedie: schrap toch die 'kunnen'! En voorkom zo'n flater door je tekst op voorhand door de kanscan te schuiven. Lees meer over het verfoeilijke kunnen.

Palm in door lachend op te komen

Als speechschrijver coach je uiteraard ook wie je schrijfsel voor het voetlicht brengt. En wat je belangrijkste raad dan is? "Trek je niet te veel aan van mijn tekst." Niet omdat die onbelangrijk is. Wel omdat die nu eenmaal af is, en je je er niet meer om zou moeten bekommeren.

Werk hard aan de twee andere factoren die het succes van een speech bepalen. En die níéts met inhoud te maken hebben. Want lichaamstaal bepaalt tot twee derde (!) van de impact, en je stem tot een kwart.

Nu goed, uitbundig zal Filips lichaamstaal wel nooit worden, en dat hoeft ook niet. Iedere spreker heeft zijn eigen stijl, en koning Filip stáát er.

Als hij nu toch alleen maar die gespannen grimas van zijn gezicht zou kunnen toveren, met die vaak tot spleetjes toegeknepen ogen ... En al (glim)lachend zou opkomen zoals Obama, die de zaal al impalmt nog voor hij één woord gezegd heeft. Gewoon door zelfzeker te ... lachen.

Stemgebruik: Frans is geen Nederlands

Ik haalde het hierboven al aan: in zijn moedertaal voelt koning Filip zich op zijn gemak. Maar het Nederlands blijft voor hem een vreemde taal, waarvan hij de intonatie en het ritme (nog) niet machtig is. Wel, toch niet achter het spreekgestoelte.

Luister maar eens naar de omschakeling van het Nederlands naar het Frans.

Merkt u hoe Filips stijl instant verandert van droog, houterig en traag naar fris, levendig, snel - mét intonatie- en volumewisselingen? Zodra de koning Frans spreekt, heeft hij me méé.

Overigens, na een seconde of vijftien merkt de koning dat hij in zijn moedertaal aan het galopperen is – of geeft de speechregisseur vooraan hem een teken. Daarop vertraagt Filip het ritme weer tot dat van het Nederlands.

Vertalers aan het werk

Samengevat? Ik ben onder de indruk van de speech.

De structuur zit snor, de voorbeelden zijn concreet, en het taalgebruik is plastisch. Anderzijds blijven nog heel wat geheide retorische winnertjes in de kast liggen. En gijzelt een van de landstalen de naturel van onze vorst. Kortere zinnen zouden hem wél doen slagen voor de Spreektest. En hem ook in het Nederlands de lichaamstaal, het ritme en de intonatie kunnen geven die de Nederlandse toehoorders verdienen.

Nu ja, een meertalig land maakt het niet alleen zijn vorst moeilijk. Ook voor de vertalers is het zwoegen en zweten. En dan gaat het al eens mis door 'spirale de la haine' (spiraal van de haat) te vertalen door 'spiraal van geweld' ...

Anderzijds biedt elke taal ook ander gereedschap. Zodat het fletse "Ils ont cherché à nous diviser" wel tot de verbeelding spreekt als het plastische: "Ze hebben ons uit elkaar willen spelen" – een hapklare brok voor de krantenkop! Én voor VTM Royalty (videofragment).